Oliwia Puzyrewska, mgr logopedii ogólnej i klinicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Artykuł jest podsumowaniem wyników i wniosków z pracy magisterskiej pt. „Wpływ wcześniactwa i związanych z nim powikłań na rozwój mowy dziecka do 3. roku życia”. Badanie ankietowe przeprowadzone wśród matek dzieci urodzonych do 37. tygodnia ciąży włącznie.
1. Materiał i metody
Badanie obejmowało dzieci urodzone do 37. tygodnia ciąży włącznie, które wymagały hospitalizacji z powodu wcześniactwa lub powikłań z nim związanych. w badaniu zostały uwzględnione różne nieprawidłowości zdrowotne będące skutkiem przedwczesnego porodu, takie jak krwawienia dokomorowe III i IV stopnia, dysplazja oskrzelowo-płucna, retinopatia wcześniacza, martwicze zapalenie jelit i posocznica. Grupa badana stanowiła 68 osób, z której zostały wyodrębnione dwie podgrupy – pierwsza obejmująca 37 dzieci urodzonych do 32. tygodnia ciąży oraz druga obejmująca 30 dzieci od 32. tygodnia ciąży do 37. tygodnia ciąży włącznie.
Do przeprowadzenia badania została wykorzystana metoda ankietowa. Ankieta została rozpowszechniona w formie elektronicznej wśród matek dzieci urodzonych przedwcześnie, którym mogły towarzyszyć powikłania związane z wcześniactwem. Odpowiedzi zostały udzielone przez matki wcześniaków będących podopiecznymi fundacji zrzeszającej rodziców oraz przez matki będące członkami grup na mediach społecznościowych poświęconych wcześniactwu.
W ankiecie została poruszona tematyka nie tylko wcześniej wymienionych chorób i sposobów ich leczenia, ale również uwzględniono pytania dotyczące karmienia (czy dziecko było karmione piersią, czy dziecko było karmione butelką i czy występowały trudności podczas karmienia), zabiegu podcięcia wędzidełka, nadwrażliwości oralnej, rozszerzania diety (kiedy i w jaki sposób rozszerzano dziecku dietę, jakie podawano konsystencje, czy pojawiały się niepożądane reakcje na jedzenie), etapów rozwoju mowy (w jakim wieku dziecko osiągało kamienie milowe – głużenie, gaworzenie, pierwsze słowa, pierwsze zdania) oraz stwierdzonych nieprawidłowości logopedycznych.
Uzyskane odpowiedzi zostały przedstawione w postaci wykresów wykonanych w programie Microsoft® Excel®, a także w formie opisowej ze względu na obecność pytań otwartych. Wyniki pozwolą określić, jakie nieprawidłowości i w jakim stopniu towarzyszą wcześniakom oraz czy wcześniactwo wpływa na poziom rozwoju mowy u dzieci i czy może powodować opóźnienia w zakresie jej nabywania w porównaniu do dzieci urodzonych o czasie.
Rysunek 1 Tydzień porodu (grupa poniżej 32. tc)
Źródło: Opracowanie własne
W grupie dzieci urodzonych poniżej 32. tygodnia ciąży najwięcej występowało tych urodzonych w 31. tygodniu i stanowiły one 27%. Zaraz za nimi znalazły się dzieci urodzone w 27. tygodniu ciąży i było ich 19%. Nieco mniej, bo 16% stanowiły dzieci urodzone w 25 tygodniu ciąży. 14% to dzieci z 30. tygodnia ciąży, a po 5% dzieci z 24. i 28. tygodnia ciąży. Dzieci z 23. i 29. tygodnia stanowiły po 3%, natomiast te z 29. tygodnia to 8% całej grupy.
Rysunek 2 Tydzień porodu (grupa od 32. do 37. tc)
Źródło: Opracowanie własne
W grupie dzieci urodzonych od 32. do 37. tygodnia ciąży najwięcej było tych z 33. tygodnia – 30 %. Porównywalny odsetek stwierdzono wśród dzieci urodzonych w 32. i 35. tygodniu ciąży – 20% badanej populacji. Nieco mniej, bo 16% to dzieci urodzone w 34. tygodniu ciąży. Po 7% to dzieci z 36. i 37. tygodnia ciąży.
Wiek uczestników w chwili badania wynosił od 2,5 miesiąca do nawet 11,5 roku, jednak niemal 60% to dzieci poniżej 2 roku życia. Było też kilkoro dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, ale stanowią one mniejszość w badanej grupie. Można stwierdzić, że wiek badanej grupy był zróżnicowany, co mogło być korzystne dla celów badawczych, umożliwiając wgląd w różne etapy rozwoju dzieci. Ze względu na to, że dzieci z badanej grupy są z porodów przedwczesnych to dla każdego z nich został też policzony wiek skorygowany, który został uwzględniony przy ocenie etapów rozwoju mowy w porównaniu z normą rozwojową.
2. Wyniki
W rozdziale zostały przedstawione wyniki opracowane na podstawie uzyskanych odpowiedzi z ankiety. Poniżej zaprezentowano zgromadzony materiał, który został zaopatrzony opisem.
W tabeli zaprezentowano medianę wieku ciążowego w poszczególnych grupach, informacje o liczbie dzieci w obu grupach wraz z ich odsetkiem względem całości grupy badanej oraz wybrane powikłania związane z wcześniactwem wraz z liczbą dzieci i ich odsetkiem względem danej podgrupy.
Rysunek 3 Tabela wyników
Źródło: Opracowanie własne
Uzyskane wyniki pokazują, że częstość chorób towarzyszących dzieciom przedwcześnie urodzonym jest większa w podgrupie tych urodzonych poniżej 32. tygodnia ciąży. U bardziej niedojrzałych dzieci IVH występowało 2,3 razy częściej niż u późniejszych wcześniaków i taki sam wynik uzyskano w przypadku posocznicy. Zarówno BPD, jak i ROP miały zbliżoną częstotliwość występowania w obu podgrupach dzieci (38% i 37%). Najrzadziej występującą chorobą w badanej grupie było NEC, przy czym w większej mierze dotyczyło dzieci urodzonych poniżej 32. tygodnia.
Rysunek 4 Krwawienia dokomorowe
Źródło: Opracowanie własne
W przypadku badanej grupy wystąpienie krwawień dokomorowych było stosunkowo rzadkie. Większość matek, bo aż 88% wskazało, że u ich dzieci nie doszło do krwawienia dokomorowego. 6% ankietowanych odpowiedziało, że dziecko doznało krwawienia III stopnia, a po 3% stanowiły dzieci z krwawieniami IV stopnia lub III i IV stopnia jednocześnie.
Rysunek 5 Dysplazja oskrzelowo-płucna
Źródło: Opracowanie własne
Większość ankietowanych matek, bo 63% wskazała, że u ich dziecka nie rozpoznano dysplazji oskrzelowo-płucnej. 34% stanowiła grupa dzieci, które miały dysplazję oskrzelowo-płucną, jednak nie wymagały wentylacji lub tlenoterapii w momencie wypisu do domu. Najmniej liczną grupą wynoszącą 3% były dzieci z dysplazją wymagające wsparcia oddechowego w chwili wyjścia ze szpitala.
Rysunek 6 Martwicze zapalenie jelit
Źródło: Opracowanie własne
Przeważająca część ankietowanych wynosząca 91% odpowiedziała, że dziecko nie chorowało na martwicze zapalenie jelit. U 5% dzieci z badanej grupy stwierdzono martwicze zapalenie jelit, które było leczone zachowawczo, natomiast u 4% dzieci konieczne było przeprowadzenie operacji.
Rysunek 7 Retinopatia wcześniacza
Źródło: Opracowanie własne
U 37% dzieci z badanej grupy rozpoznano retinopatię wcześniaczą. Pozostała część, czyli 63% nie miała postawionej takiej diagnozy.
Rysunek 8 Sposób leczenia retinopatii
Źródło: Opracowanie własne
Matki dzieci, u których została stwierdzona retinopatia wcześniacza odpowiadały również na pytanie dotyczące sposobu jej leczenia. Najczęściej, bo po 10% była wskazywana laseroterapia lub inna metoda leczenia. 4% badanych dzieci miało podawany ranibizumab (LUCENTIS®), natomiast 2% ankietowanych nie wiedziało lub nie pamiętało, jak wyglądało leczenie.
Rysunek 9 Posocznica leczona antybiotykami powyżej 7 dni
Źródło: Opracowanie własne
U 12% dzieci stwierdzono posocznicę, definiowaną jako konieczność stosowania antybiotykoterapii powyżej 7 dni. Zdecydowana większość, 88% uczestników badania nie chorowała na posocznicę w trakcie hospitalizacji.
Rysunek 10 Karmienie piersią
Źródło: Opracowanie własne
Wyniki dotyczące karmienia dziecka piersią były do siebie zbliżone, jednak liczniejsza okazała się być grupa matek, które nie karmiły piersią i wynosiła 53%. Pozostała część, czyli 47% to matki, u których karmienie piersią nie okazało się efektywne.
Rysunek 11 Karmienie butelką
Źródło: Opracowanie własne
Zdecydowana większość dzieci z grupy badanej, bo aż 96% była karmiona butelką. Zaledwie 4% dzieci nie korzystało z tej formy żywienia.
Rysunek 12 Trudności w karmieniu piersią/butelką
Źródło: Opracowanie własne
Ankietowane zostały także spytane o ewentualne trudności występujące podczas karmienia piersią albo butelką. Większa część grupy wynosząca 62% zgłosiła pojawienie się takich trudności, natomiast 38% to matki, które nie odnotowały problemów z karmieniem.
Rysunek 13 Zabieg podcięcia wędzidełka języka
Źródło: Opracowanie własne
W ankiecie 71% matek potwierdziło, że u ich dzieci nie zaszła potrzeba podcinania wędzidełka językowego. Natomiast u 29% sytuacja była odwrotna i zabieg był konieczny.
Rysunek 14 Nadwrażliwość oralna
Źródło: Opracowanie własne
Większą część ankietowanych stanowiły matki, które odpowiedziały, że u ich dzieci nie zauważono nadwrażliwości oralnej – 74%. Pozostała część, czyli 26% zaznaczyła, że takie nieprawidłowości zostały odnotowane.
W ankiecie pojawiło się również pytanie dotyczące czasu i sposobu rozszerzania diety. z zebranych odpowiedzi opisowych wynika, że u większości dzieci rozszerzanie diety było przeprowadzanie około 5-6 roku życia i zaczynało się od podawania płynnych, zmiksowanych papek, zup i musów. W kolejnych miesiącach stopniowo wprowadzano kawałki, grudki, tarte warzywa i owoce. U niektórych dzieci występowały trudności z jedzeniem takich konsystencji, co powodowało wymioty i problemy z przełykaniem. Matki rozszerzały dietę swoim dzieciom zarówno w tradycyjny sposób, tzn. podawaniem pokarmów łyżeczką, jak i metodą BLW (Baby-Led Weaning). Większość dzieci nie przejawiała niepożądanych reakcji na wprowadzanie produkty, jednakże u niektórych występowały bóle brzucha, wymioty i trudności z jedzeniem grudek. Około 12 miesiąca życia przeważająca część dzieci miała już rozszerzoną dietę i tolerowała różne rodzaje pokarmów.
Rysunek 15 Stwierdzone nieprawidłowości logopedyczne
Źródło: Opracowanie własne
W ankiecie został też poruszony temat stwierdzonych u dziecka nieprawidłowości logopedycznych. Ponad połowa respondentek wskazała na towarzyszące problemy, w tym 15% opóźniony rozwój mowy, 20% nieprawidłowe napięcie mięśniowe w obrębie twarzy, a 17% inne nieprawidłowości. U 5% dzieci odnotowano nieprawidłowości anatomiczne w obszarze ustno-twarzowym, a u 7% nieprawidłową artykulację. u pozostałych dzieci nie stwierdzono występowania nieprawidłowości.
Rysunek 16 Stwierdzone nieprawidłowości logopedyczne – grupa poniżej 32. tygodnia ciąży
Źródło: Opracowanie własne
Rysunek 17 Stwierdzone nieprawidłowości logopedyczne – grupa od 32. do 37. tygodnia ciąży
Źródło: Opracowanie własne
Powyżej został przedstawiony rozkład procentowy nieprawidłowości logopedycznych z podziałem grupy badanej na dwie podgrupy. Zarówno w grupie dzieci, które urodziły się przed 32. tygodniem ciąży, jak i dzieci urodzonych od 32. do 37. tygodnia ciąży większą część stanowiły dzieci z towarzyszącymi problemami.
W grupie do 32. tygodnia najczęściej wskazywano nieprawidłowe napięcie mięśniowe, które pojawiło się u 23% dzieci. U 20% dzieci wystąpiło opóźnienie rozwoju mowy. 5% ankietowanych wskazało, że ich dziecko ma nieprawidłową artykulację, a 11% inne problemy. W tej grupie żadne dziecko nie miało stwierdzonych nieprawidłowości anatomicznych w obszarze ustno-twarzowym, a 41% matek odpowiedziało, że u dziecka nie odnotowano żadnych z wymienionych zaburzeń.
W grupie dzieci urodzonych od 32. do 37. tygodnia ciąży najczęściej występowały inne nieprawidłowości i stanowiły 23%. U 17% dzieci stwierdzono nieprawidłowe napięcie mięśniowe w obrębie twarzy, natomiast po 10% to dzieci z opóźnionym rozwojem mowy, nieprawidłowościami anatomicznymi w obszarze ustno-twarzowym i nieprawidłową artykulacją. W tej grupie 30% stanowiły dzieci bez odnotowanych problemów.
Ostatnie pytania dotyczyło poszczególnych etapów rozwoju mowy dziecka. Matki wypełniające ankietę zostały poproszone o wskazanie, w jakim wieku ich dzieci zaczęły głużyć, gaworzyć, wypowiadać pierwsze słowa oraz pierwsze zdania.
Zebrane odpowiedzi wskazują, że wiek pojawienia się etapu głużenia w badanej grupie wynosił od 2 do nawet 10 miesięcy, a średni wiek to 5,5 miesiąca. Zgodnie z normą rozwojową podawaną w literaturze głużenie występuje u dziecka w granicach 2-3 miesiąca życia (Kamińska & Siebert, 2012).
Średni wiek gaworzenia wśród dzieci z badanej grupy wynosił 9,5 miesiąca. Niektóre dzieci nie gaworzyły nawet po upływie 14-15 miesiąca. Norma rozwojowa wskazuje, że etap ten powinien nastąpić około 5-6 miesiąca życia (Kamińska & Siebert, 2012).
Według odpowiedzi dotyczących pojawienia się pierwszych słów dzieci z badanej grupy osiągały ten etap średnio w wieku 13,5 miesiąca. Część dzieci nie rozwinęła jeszcze pierwszych słów ze względu na niewystarczający wiek, natomiast część z nich nie mówiła, mimo że powinny już u nich wystąpić pierwsze słowa. Według normy rozwojowej ten etap powinien rozwinąć się pomiędzy 1. a 2. rokiem życia (Kamińska & Siebert, 2012).
W przypadku pierwszych zdań większość dzieci była zbyt mała, by osiągnąć ten etap bądź wykazywała opóźnienie w rozwoju mowy. Dzieci, u których pojawiły się już zdania osiągały ten etap średnio w wieku 26 miesięcy. W literaturze etap ten zgodnie z normą rozwojową przypada na 2-3. rok życia (Kamińska & Siebert, 2012).
3. Wnioski
Jak wynika z przeanalizowanego piśmiennictwa oraz wyników analiz wyników uzyskanych z zebranych ankiet, wcześniactwo, towarzyszące mu choroby i powikłania, stwarzają zagrożenie dla rozwoju mowy dziecka. Dzieci urodzone przedwcześnie często wykazywały problemy związane z procesem karmienia, które jest nierozłącznym elementem rozwoju narządów artykulacyjnych. Ponad połowa dzieci z grupy badanej miała stwierdzone towarzyszące nieprawidłowości, takie jak opóźniony rozwój mowy, nieprawidłowe napięcie mięśniowe w obrębie twarzy czy nieprawidłowa artykulacja. Uzyskane odpowiedzi wskazywały również na opóźnienie w osiąganiu poszczególnych etapów rozwoju mowy, szczególnie głużenia i gaworzenia, przy czym częściej występowało ono w podgrupie dzieci urodzonych poniżej 32. tygodnia ciąży (21% z podgrupy <32. tc; 13% z podgrupy 32-37. tc). Tak samo wzięte pod uwagę choroby (IVH, BPD, NEC, ROP, posocznica) częściej występowały u bardziej niedojrzałych noworodków.
Ważne jest, aby wcześniaki otrzymywały odpowiednie wsparcie i dostęp do terapii logopedycznej, która może pomóc w poprawie ich zdolności językowych. Terapia, która rozpoczyna się już od najwcześniejszych etapów rozwoju przekłada się na efektywne usprawnienie umiejętności komunikacji werbalnej.
Wyniki badań sugerują, że wcześniactwo i związane z nim powikłania mogą mieć wpływ na rozwój mowy dziecka, dlatego tak ważne jest, aby wcześniaki otrzymywały odpowiednią opieką medyczną oraz uczestniczyły w zajęciach, które pomogą im w osiągnięciu właściwego poziomu rozwoju językowego i nadgonieniu rówieśników urodzonych o czasie. Temat ten jest warty dalszego zgłębiania i zbierania danych, ponieważ lepsze poznanie tego zagadnienia stworzy dla dzieci przedwcześnie urodzonych pole do zminimalizowania problemów związanych z opóźnieniem rozwojowym, w tym mowy.
Zgromadzony materiał umożliwił sformułowanie następujących wniosków:
- Potwierdzono, że poród przedwczesny i związane z nim powikłania mają związek z zaburzeniami rozwoju mowy.
- Do najczęstszych problemów związanych z obszarem logopedii wśród badanych dzieci należały opóźniony rozwój mowy i nieprawidłowe napięcie mięśniowe w obrębie twarzy, a także trudności z przyjmowaniem pokarmów.
- Konieczna jest jak najwcześniejsza identyfikacja nieprawidłowości związanych z rozwojem mowy, a także prowadzenie dalszych badań w tym obszarze w celu skutecznego i szybkiego eliminowania towarzyszących zaburzeń.