Rozwój wcześniaków – wskazówki psychopedagogiczne dla rodziców

dr Izabella Kucharczyk, Akademia Pedagogiki Specjalnej, dr Magdalena Wójcik, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej

Noworodki urodzone przedwcześnie to szczególna grupa dzieci narażona na wystąpienie wielu zaburzeń neurorozwojowych o różnym podłożu (Woodward i in., 2011). Im dziecko młodsze, tj. przed 28. tygodniem życia i z małą masą urodzeniową, tym prawdopodobieństwo wystąpienia nieprawidłowości jest większe. Ma to wpływ na funkcjonowanie w każdej sferze życia. Brak właściwej stymulacji, odpowiednio dostosowanych i przeprowadzonych ćwiczeń może pogłębiać zaburzenia, wydłużać czas niezbędny do nauczenia się przez dziecko podstawowych umiejętności. Mogą też pojawić się zaburzenia wtórne. Brak wspomagania dziecka przedwcześnie urodzonego może również przyczyniać się do utrwalania nieprawidłowych wzorców, które utrudniać będą nabywanie nowych kompetencji i umiejętności. U dzieci tych istnieje większe prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń o charakterze emocjonalnym, społecznym i psychofizycznym.

Pierwszy rok życia – umiejętności dziecka

Tabela 1. Rozwój umiejętności dzieci urodzonych o czasie w poszczególnych sferach w pierwszym roku życia

Dziecko urodzone o czasie
Wiek	Sfera	Umiejętność
1. miesiąc	motoryka duża	odrywanie nosa od materaca, niskie unoszenie głowy
2. miesiąc		unoszenie głowy pod kątem 45˚, ruchy rąk – dotyk własnego ciała i tego, co jest blisko
3. miesiąc		unoszenie głowy pod kątem 90˚, utrzymanie sztywnej głowy przez około jedną minutę podczas pionowego trzymania unoszenie głowy w pozycji na brzuchu
4. miesiąc		unoszenie głowy pod kątem 90˚, utrzymanie sztywnej główki podczas pionowego trzymania unoszenie głowy w pozycji na plecach
5. miesiąc		unoszenie się na przedramionach, odwracanie głowy w kierunku bodźca obrót z pleców na brzuch samodzielne siedzenie z podparciem
6. miesiąc		swobodne odwracanie głowy w kierunku bodźca, utrzymanie sztywnej głowy w pozycji pionowej pierwsze próby stawiania kroków podczas przytrzymywania pod pachy
7. miesiąc		samodzielne siedzenie bez podparcia, zdolność wykonywania ruchów w pozycji siedzącej pełzanie stanie z podparciem
8. miesiąc		samodzielne siadanie z pozycji leżącej (w dowolny sposób) raczkowanie próby samodzielnego wstawania po uchwyceniu się podpory i podciągnięciu
9.-10. miesiąc		samodzielne stanie
11. miesiąc		chodzenie z przesuwaniem przed sobą podpory, np. krzesła
0-4. miesiąc	motoryka mała	początkowo niemowlę odbiera bodźce czuciowe całym ciałem – dotyka wszystkiego, co jest dookoła, natrafia na przeszkody w przestrzeni dziecko przychodzi na świat ze zdolnością chwytania – w chwili urodzenia jednak chwytanie nie jest jeszcze czynnością dowolną, dziecko nie wie, do czego służą ręce i nie używa ich jako narzędzi – w tym czasie występuje odruch chwytny, czyli mimowolna zdolność silnego zaciśnięcia rączek wokół przedmiotu drażniącego dłonie niemowlęcia
4.-5. miesiąc		rozpoczyna się chwytanie dowolne – pojawia się chwyt prosty, inaczej małpi – dziecko obejmuje przedmiot całą dłonią od góry, jakby nakładało rękę na przedmiot przełom w zdolnościach ujmowania przedmiotów jest ok. 5. miesiąca życia – dziecko uczy się wyciągać rączkę po zabawkę znajdującą się nad jego głową, a następnie podawaną mu z boku. Przedmioty podawane z góry chwyta zwykle 2 rękami, z boku – 1, bliższą. Pojawia się umiejętność przekładania zabawki z rączki do rączki
5.-6. miesiąc		pojawia się chwyt dłoniowo-łokciowy: dziecko uruchamia staw łokciowy i zaczyna chwytać dłonią, ale z wyłączeniem kciuka. Jest to faza przejściowa, w której wyłączenie kciuka pozwala na większą sprawność chwytania – od tego momentu dziecko doskonali umiejętność chwytania i manipulowania jedną ręką. Jeszcze przez pewien czas będzie to ręka bliższa, a nie dominująca
7.-8. miesiąc		chwyt zaczyna obejmować również kciuk, polega na chwytaniu obiektu między kciuk a pozostałe 4 palce – chwyt nożycowy. Niemowlę nie potrafi jednak jeszcze przeciwstawić kciuka pozostałym palcom, wykorzystuje jednak ruch przywodzenia i odwodzenia kciuka w stosunku do pozostałych palców dłoni (potrafi tak trzymać nawet drobny przedmiot)
Od 9. miesiąca		pojawia się ważny dla rozwoju społecznego i poznawczego gest wskazywania palcem początki dominacji stronnej pojawia się chwyt pęsetowy, polegający na przeciwstawianiu kciuka do pozostałych palców
0-3. miesiąc	rozwój poznawczy i emocjonalno-   społeczny	reaguje na głos, płacze, kiedy płacze inne niemowlę domaga się karmienia spontanicznie się uśmiecha
3.-6. miesiąc		wyciąga rączki w stronę znajomych osób głośno się śmieje odróżnia nieznajome osoby bawi się grzechotką i zabawkami do gryzienia wierci się, gdy jest niecierpliwe i cieszy się podczas zabawy uspakaja się, gdy się do niego mówi lub bierze na ręce, gdy ssie lub patrzy, cieszy się z kontaktu wzrokowego, na twarzy wyraża radość, złość, smutek, niepokój, zaskoczenie samo uspokaja się przed snem (4 miesiąc)
6.-9. miesiąc		potrafi wyciągnąć kołek z otworu potrafi odkryć przykrytą zabawkę przerywa czynność, gdy słyszy „nie” macha na pożegnanie reaguje na swoje imię uderza o siebie dwoma przedmiotami, gdy widzi, jak robi to jego opiekun lubi uderzać, upuszczać i rzucać przedmiotami uparcie wyciąga rękę w stronę obiektów znajdujących się poza zasięgiem interesuje się badaniem różnorodnych zabawek
9.-12. miesiąc		ogląda obrazki w książce sygnalizuje swoje potrzeby i zachcianki za pomocą dźwięków lub wyciągania ręki bawi się w „a kuku!” inicjuje zabawy bawi się w gry z użyciem piłki okazuje troskę lalkom i maskotkom zaczyna świadomie wybierać ulubione zabawki zaczyna rozumieć zasady zabaw i gier
0-1. miesiąc	mowa	różne rodzaje krzyku, głośny lub nagły dźwięk wywołuje zmianę zachowania niemowlęcia
2.-4. miesiąc		etap głużenia (gruchania) –  „guu, agu, aku, ghy” reaguje na różne dźwięki, głośno się śmieje
4.-6. miesiąc		etap gaworzenia – pierwsze zabawy głosem, dziecko zaczyna „rozmawiać” z dorosłym, posługując się prostymi sylabami
6.-7. miesiąc		etap gaworzenia samonaśladowczego – dziecko wielokrotnie powtarza identyczne sylaby, np. bababa, mamamama, dadada próbuje rozkazywać i pytać np. „tot?” – czyli co to jest? w chwilach zadowolenia gaworzenie jest bardziej intensywne
9.-10. miesiąc		etap echolalii, czyli zmiennego gaworzenia – dziecko próbuje naśladować mowę dorosłych, jego wypowiedzi składają się z wielokrotnie powtórzonych różnych sylab rozumie kilkanaście słów – imion, nazw zabawek, zakaz „nie”
11.-12. miesiąc		wypowiedzi coraz bardziej przypominają brzmieniem wyrazy danego języka roczne dziecko wymawia przeciętnie ok. 6 słów
9.-12. miesiąc		mówi „mama” i „tata”

Źródło: Opracowanie własne (Godwin Emmons, McKendry Anderson, 2007; Cieszyńska, Korendo, 2008).

 

Drugi rok życia – umiejętności dziecka

Tabela 2. Rozwój umiejętności dzieci urodzonych o czasie w poszczególnych sferach w drugim roku życia

Dziecko urodzone o czasie
Wiek	Sfera	Umiejętność
12.-14. miesiąc	motoryka duża	chodzenie
12.-18. miesiąc		wpełza po schodach na rękach i kolanach samodzielnie klęka
18.-24. miesiąc		sprawnie chodzi potrafi sobie poradzić z niewielkimi schodkami siada na małym krzesełku schodzi po schodach, gdy ktoś trzyma je za rękę
13.-14. miesiąc	motoryka mała	doskonalenie chwytu pęsetowego – gotowość do posługiwania się narzędziami, dziecko zaczyna używać przedmiotów w sposób celowy, intencjonalny, zgodny z przeznaczeniem
13.-16. miesiąc		nieporadne posługiwanie się łyżką lub widelcem, rysowanie znaczków, bazgranie picie z kubka
13.-18. miesiąc		nowe umiejętności i zabawy w wyniku doskonalenia chwytu i koordynacji wzrokowo-ruchowej – wkładanie klocka w otwór w deseczce podnosi palcami jedzenie
16.-18. miesiąc		pojawia się zdolność do samodzielnego mycia zębów (przez naśladownictwo) próby układania przedmiotów jeden na drugim – budowanie wieży z 2 klocków
19. miesiąc		budowanie wieży z 4 klocków
21. miesiąc		budowanie wieży  z 5 klocków – umiejętność tę kształci dalej w 3 r.ż.
21.-24. miesiąc		pojawiają się konstrukcje na płaszczyźnie, np. budowanie pociągu, wieże, które wymagają ustawienia klocków jeden za drugim, wymaga to sprawnego działania koordynacyjnego i rozwoju funkcji mózgowych, zaczyna wykonywać wcześniej dla niego za trudne czynności – odkręcanie butelki, tubki, małego słoika. Początkowo robi to w sposób nieprzemyślany, odkręcając pokrywki w przypadkowym kierunku. Stopniowo odkrywa zasady i wykonuje ruchy precyzyjnie i celowo
12.-18. miesiąc	procesy poznawcze i emocjonalno-społeczne	używa nazw znajomych przedmiotów wskazuje palcem na części ciała, których nazwy słyszy wykonuje proste polecenia wskazuje obrazki w książce bawi się z innymi dziećmi (zabawa równoległa) mówiąc o sobie, używa swojego imienia prosi o jedzenie, gdy jest głodne dopasowuje znajome przedmioty rozpoznaje swoje odbicie w lustrze realizuje własne pomysły na zabawę próbuje zakładać buty je przy pomocy łyżki daje znać o swoich potrzebach i zachciankach za pomocą wydawanych odgłosów, dźwięków przypominających słowa, pojedynczych słów, a także wyciągania ręki, wskazywania i chwytania, wskazuje palcem obiekty, których nazwy słyszy zaczyna okazywać szeroką gamę emocji
18.-24. miesiąc		układa piramidę z dwóch lub trzech małych klocków, gdy widzi, jak robi to jego opiekun bardzo się koncentruje podczas zabawy lubi ciągnąć, upuszczać, pchać i uderzać przedmioty nosi i przytula miękką lalkę lub misia lubi puszczać bańki mydlane potrafi nawlec duży, drewniany koralik daje znać, gdy ma mokrą pieluszkę
12.-18. miesiąc	mowa	jeden wyraz zastępuje zdanie, a nawet kilka zdań, np. „da” jako „daj misia, weź kółko, połóż tutaj” pierwszy wyraz, który coś znaczy, powinien pojawić się między 8. a najpóźniej 18. miesiącem życia
18.-23. miesiąc		początek wypowiedzi dwuwyrazowych, dziecko używa głównie rzeczowników, czyli nazw 20-miesięczne dziecko wymawia średnio ok. 170 wyrazów. używa około dziesięciu słów (w wieku 18 miesięcy) – używa od 25 do 50 różnych słów (w wieku 24 miesięcy)

Źródło: Opracowanie własne (Godwin Emmons, McKendry Anderson, 2007; Cieszyńska, Korendo, 2008).

 

Trzeci rok życia – umiejętności dziecka

Tabela 3. Rozwój umiejętności dzieci urodzonych o czasie w poszczególnych sferach w trzecim roku życia

Wiek	Sfera	Umiejętność
24.-30. miesiąc	motoryka duża	chodzi po schodach w górę i w dół z pomocą opiekuna (stawiając dwie nogi na stopniu)
24.-30. miesiąc	motoryka mała	dziecięce ruchy rąk pozwalają na wykonywanie precyzyjnych czynności, jak: wrzucanie krążków wielkości monet w otwór skarbonki lub nakładanie klocków na drewniany patyczek
		kształtująca się właśnie lateralizacja, doskonalenie koordynacji wzrokowo-ruchowej, wzrastająca zdolność koncentracji i komunikacji powodują, że dziecko chętniej wykonuje i powtarza czynności trudne i złożone (rozpinanie guzików, chętniej sięga po kredki, a stawiając na kartce niewyraźne znaki, nazywa je pociągiem lub autem)
		dziecko 3-letnie potrafi narysować koło, pionową i poziomą kreskę oraz złączyć je w formie krzyżyka
		nie potrafi zamalować określonej powierzchni bez przekraczanie jej granic, bo podczas rysowania wykonuje jeszcze długie i energiczne ruchy, uruchamiając staw łokciowy, a nie nadgarstek umie zbudować wieżę nawet z 8 klocków
		umie odwzorować konstrukcje zarówno przestrzenne, jak i płaskie (klocki ułożone w formie mostku, pociągu czy czekoladki)
		posługuje się sprawnie łyżką, widelcem i kubkiem. Potrafi zarówno nabrać pokarm, jak i donieść taką porcję do ust
		samodzielnie wykonuje podstawowe czynności higieniczne – toaleta, mycie i wycieranie rąk
		potrafi włożyć w otwory klocki różnego kształtu, a korzystając z doskonalącego się spostrzegania wzrokowego, precyzyjnie ocenić, który klocek pasuje do którego otworu
24.-30. miesiąc	procesy poznawczy i emocjonalno-społeczny	naśladuje zabawę innego dziecka potrafi sobie poradzić z prostymi układankami lubi ciągnąć i popychać zabawki, układać je w sterty, bawić się wodą, bawić się w piaskownicy, szukać ukrytych elementów zabawek itp. przyłącza się do śpiewania piosenek i recytowania wierszyków wskazuje poszczególne części ciała i powtarza ich nazwy podaje nazwy przedmiotów w swoim otoczeniu pomaga sprzątać rozrzucone przedmioty kojarzy przedmioty z ich funkcjami obserwuje zabawę innych dzieci i na chwilę się do nich przyłącza rozpoznaje siebie na zdjęciach bawi się w proste gry w grupie, np. „stary niedźwiedź mocno śpi” z entuzjazmem reaguje na nowe zabawki zaczyna przejawiać zdolności wcielania się w różne role podczas zabawy dość zgodnie bawi się z innymi dziećmi naśladuje coraz więcej zachowań osób dorosłych jeszcze nie potrafi się dzielić zabawkami bez pomocy osób dorosłych często mówi podczas zabawy lubi budować z klocków, burzyć stworzone konstrukcje napełniać i opróżniać pojemniki, rozbierać przedmioty na kawałki i z powrotem je składać preferuje zabawki kojarzące się z aktywnością, np. pociągi, samochodziki, telefony, konika na biegunach, rowerek potrafi posegregować przedmioty o kilku różnych kształtach potrafi umieścić pięć krążków o różnej średnicy na kijku we właściwej kolejności lubi się bawić przedmiotami o różnej powierzchni, temperaturze itp. aktywniej uczestniczy w ubieraniu się
30.-36. miesiąc		potrafi wskazać na obrazku trzy różne obiekty potrafi segregować przedmioty według jednej kategorii (kolor, rozmiar, kształt itp.) rozumie pojęcie jednostki potrafi wybrać odpowiedni przedmiot z dużej grupy zaczyna się w nim rozwijać niezależność od rodziców zaczyna się w nim rozwijać poczucie humoru, skłonność do żartów zaczyna się uczyć czekania na swoją kolej potrafi korzystać z toalety potrafi samodzielnie jeść łyżką, choć nadal może przy tym robić nieporządek potrafi zapinać i rozpinać guziki częściej angażuje się w zabawy polegające na wcielaniu się w różne role bawi się pudełkami, instrumentami muzycznymi, układankami, klockami lubi się czołgać przez tunele, bawić się w namiotach (lub pod stołem nakrytym dużym obrusem), nosić przedmioty w koszyku itp. lubi rozmawiać kopie piłkę zna nazwy części ciała nawleka na nitkę lub sznurek duże przedmioty powtarza proste ruchy pozwalające na narysowanie liter
24.-30. miesiąc	mowa	czasem używa zwrotów złożonych z dwóch lub trzech wyrazów przeważają zdania pojedyncze pojawiają się liczebniki – jeden, dwa, trzy… i rozróżnianie „ja-ty” coraz więcej pytań i przeczeń dziecko zaczyna używać zaimka „się” – „myję się”
30.-36. miesiąc		coraz więcej mówi i jest rozumiane przez nieznajome osoby używa zdań złożonych z trzech lub więcej słów

Źródło: Opracowanie własne (Godwin Emmons, McKendry Anderson, 2007; Cieszyńska, Korendo, 2008).

Co powinien umieć wcześniak

Noworodek urodzony przed wyznaczonym terminem ma postawionych przed sobą o wiele więcej wyzwań niż ten urodzony o czasie. Musi nauczyć się regulacji dopływających bodźców (np. dotyku rąk wielu lekarzy i pielęgniarek podczas zabiegów i nagłych interwencji, dźwięków płynących z urządzeń medycznych o różnym poziomie natężenia, co wiąże się ze stresem) oraz czynności życiodajnych. Przeważnie wcześniaki przez rok lub dwa rozwijają się wolniej niż rówieśnicy urodzeni o czasie. Należy jednak pamiętać, że im więcej stwierdzonych nieprawidłowości tuż po urodzeniu, im więcej komplikacji okołoporodowych, tym prawdopodobieństwo wystąpienia zaburzeń na dalszym etapie życia wzrasta (Chrzan-Dętkoś, 2011).

Ważny wiek korygowany

Analizując rozwój wcześniaków, należy wziąć pod uwagę ich wiek korygowany, a nie tylko metrykalny. Dzięki niemu można określić, na jakim etapie rozwoju faktycznie znajduje się dziecko.

Wzorce ruchowe

Noworodki urodzone przedwcześnie lub z niską masą urodzeniową często osiągają prawidłowy wzorzec ruchowy, ale z opóźnieniem. U wcześniaków dominują postawy asymetryczne i nieprawidłowe napięcie mięśniowe (Banaszek, 2002). Dzięki odpowiednim czynnościom pielęgnacyjnym (np. przy przewijaniu, podnoszeniu, układaniu, karmieniu) rodzice mogą zapobiegać pogłębianiu się tych asymetrii. Część wcześniaków z powodu nieprawidłowego napięcia mięśniowego lub innych nieprawidłowości będzie wymagała odpowiedniej pomocy specjalistycznej w postaci rehabilitacji ruchowej prowadzonej przez rehabilitanta/fizjoterapeutę. Często brak takich zajęć może jeszcze bardziej opóźniać nabywanie kompetencji ruchowych niezbędnych do pełzania, raczkowania, siadania i na końcu samodzielnego chodzenia. Z badań wynika, że jakość wykonywanych przez wcześniaki ruchów i tempo rozwoju motorycznego jest słabsze, a większość problemów wynika z niedojrzałości neurologicznej i funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego (Chrzan-Dętkoś, 2012).

W takiej sytuacji rodzice bacznie powinni obserwować swoje dzieci. Gdy w 1. roku życia nie pojawi się pełzanie, raczkowanie, siad, barki będą wysoko podniesione, głowa podczas leżenia będzie mocno wygięta do tyłu a piąstki zaciśnięte, wtedy rodzice powinni jak najszybciej skonsultować się z lekarzem pediatrą lub innym specjalistą.

Drugi i trzeci rok życia to również czas wielu zmian. U jednych zmiany te następują bardzo szybko, a u innych wolniej. Aby wspomóc swoje dziecko, rodzice powinni zwracać szczególną uwagę na jego zachowania i w razie wątpliwości zwrócić się po radę do specjalisty.

Rozwój wcześniaków: motoryka duża i lokomocja

Z punktu widzenia motoryki dużej i lokomocji rodziców może niepokoić brak umiejętności samodzielnego przemieszczania się, przewracanie się, chodzenie wyłącznie na palcach lub też siad w literę „W”. Dlatego też opiekunowie, obserwując u wcześniaków takie zachowania, powinni zaczerpnąć opinii pediatry lub fizjoterapety/terapeuty integracji sensorycznej/ortopedy. Chodzenie wyłącznie na palcach może skutkować nieprawidłową postawą, a wynikać z nierównomiernie rozkładanego napięcia mięśniowego. Z kolei, jeżeli dziecko siedzi często w siadzie w literę „W”, koniecznie należy skonsultować się z fizjoterapeutą. Niekorygowany siad powoduje zaokrąglanie pleców, nieprawidłowe ustawianie nóg, bioder, koślawienie kolan, problemy ze stawami biodrowymi. Zadaniem dziecka i rodziców w tej sytuacji byłoby wykonywanie szeregu ćwiczeń wzmacniających mięśnie brzucha, pośladków, nóg i tułowia oraz przyjmowanie prawidłowej postawy podczas siadu.

Aby dziecko przedwcześnie urodzone mogło rozwijać się w zakresie motoryki dużej, warto zwrócić uwagę na wykorzystywanie wszelkich zabaw sensorycznych. Są one o tyle bezcenne, że pozwalają kształtować te umiejętności, które są niezbędne do funkcjonowania w roli przedszkolaka. Przykładowe ćwiczenia to: tor przeszkód z koców i poduszek albo krzeseł i przeskakiwanie przez nie, chodzenie po folii bąbelkowej i inne (Kranowitz, 2012).

Motoryka mała u wcześniaka

Oprócz motoryki dużej równie ważne jest zwrócenie uwagi na motorykę małą. To, co powinno rodziców zaniepokoić, to m.in. bardzo słabe lub zbyt mocne zaciskanie dłoni na przedmiotach, brak koordynacji rąk, brak samodzielnego picia z kubka i jedzenia łyżką. Rodzice mogą zaproponować wcześniakom tego typu zabawy, jak: szukanie przedmiotów w pudełku z i bez kontroli wzrokowej, wykorzystywanie różnych mas plastycznych, zabawy piłkami z kolcami, malowanie całą dłonią po dużych powierzchniach (np. po szarym papierze), malowanie 10 palcami, malowanie farbami samodzielnie zrobionymi np. z płatków mydlanych i barwników spożywczych, zabawy masą solną, cieczą nienewtonowską (woda zmieszana z mąką ziemniaczaną), bezglutenową ciastoliną. Warto też wykorzystać wszelkie kubki, garnki, butelki z wsypaną do nich mąką, kaszą, woreczki wypełnione produktami spożywczymi (np. ryżem, grochem, orzechami, fasolą) (Wiśniewska, Prostko, 2016). Rysowanie w powietrzu, malowanie grubym pędzlem, ruchy ramion np. zabawa w naśladowanie lotu ptaka, lepienie, malowanie różnymi przedmiotami po papierze np. watą, gąbką, stemplowanie, piasek kinetyczny, kolorowy ryż, śnieg, błoto, musująca masa. Do zabaw można wykorzystywać różne przedmioty domowego użytku: np. sitka do przesiewania, kubeczki różnej wysokości i szerokości do przelewania, wałek do wałkowania. Możliwości jest wiele (Straßmeier, 2014).

Przykłady zabaw

Bardzo cenne są wszelkie zabawy paluszkowe np. „Tu sroczka” lub „Idzie rak, nieborak”. To metoda opierająca się na spontanicznej zabawie dziecka i rodzica. Może być stosowana nawet, gdy dziecko nie potrafi jeszcze mówić. Wtedy jakość zabawy zależy od rodzica: od jego sposobu mówienia, siły nacisku. Są to zabawy nie tylko wpływające na rozwój motoryki małej, ale dzięki nim można rozwijać słownictwo, wyobraźnię i relacje społeczne (Sąsiadek, 2005).

Zabawy percepcyjno-motoryczne powinny być z jednej strony proste, a z drugiej atrakcyjne. Przykładami takich zajęć może być zabawa pt. „Czerwona zabawka”, której celem jest usprawnianie motoryki dużej i małej, kształtowanie poczucia sprawstwa. Stawiamy
w pokoju – w odległości kilku kroków – czerwoną zabawkę. Chwytamy dziecko za ręce i w momencie, w którym zauważy ono zabawkę, prowadzimy je w tym kierunku. Pozwalamy wziąć zabawkę do ręki i pobawić się nią. Innym przykładem jest zabawa w tor przeszkód. Na miękkiej wykładzinie układamy kilka kolorowych zabawek. Zachęcamy dziecko do pokonywania odległości między zabawkami i schylania się po nie. Dodatkowo obok zabawek możemy wykorzystać inne przedmioty, np. górkę ułożoną z poduszek, pudełko tekturowe, do którego dziecko będzie wchodziło i wychodziło, woreczki z grochem do układania na głowie i zabawy w „spadanie woreczka”. Zabawa „Kopanie piłki” ma za zadanie usprawniać koordynację wzrokowo-ruchową, rozwijać sprawność manualną, uczyć czekania na swoją kolej. Robimy bramkę, do której będziemy razem z dzieckiem na zmianę kopać piłkę. Przygotowujemy dwa patyczki, na które da się nałożyć drewniane klocki. Kto trafi do bramki, ten nakłada drewniany klocek na swój patyk. Pod koniec zabawy dorosły liczy, kto ma więcej klocków. Tego, kto wygra, nagradzamy brawami (Kowaluk – Romanek, Bieganowska, 2013).

Asymetryczny Toniczny Odruch Szyjny

Z opóźnionym rozwojem motoryki dużej związane jest występowanie u wcześniaków przetrwałych odruchów tonicznych. Zamiast wyciszać się i zanikać po pierwszych tygodniach lub miesiącach, są one utrwalane i utrudniają nabywanie nowych umiejętności ruchowych, pogłębiając często asymetrię. Do typowych odruchów pierwotnych zaliczyć można Asymetryczny Toniczny Odruch Szyjny (ATOS). Gdy dziecko przekręca głowę w jedną stronę, ręka i noga po tej samej stronie prostuje się, a ręka i noga przeciwna ugina (jedna strona ciała jest wyprostna i wydłużona, a druga jest skrócona i zgięciowa). Jest to prawidłowość do około 6. miesiąca życia. Gdy trwa nadal, dziecko może mieć trudności z przekręcaniem się z pleców na brzuch i odwrotnie, z czołganiem, turlaniem, czworakowaniem, równowagą, również wpływa on na wiele umiejętności szkolnych, takich jak czytanie i pisanie (Goddard, 2004). W takiej sytuacji rodzice powinni pamiętać, aby trzymać dziecko w odpowiedni sposób, podawać przedmioty tylko w tzw. linii środkowej do obu rąk, turlać, ale tak, aby rączki dziecka były złączone.

Symetryczny Toniczny Odruch Szyjny

Kolejny odruch, który jest przetrwały i negatywnie wpływa na funkcjonowanie psychoruchowe u wcześniaków, to Symetryczny Toniczny Odruch Szyjny (STOS). Przygotowuje dziecko do raczkowania i stania. Gdy maluch podnosi głowę, automatycznie kończyny górne się prostują, a dolne uginają; gdy dziecko pochyla głowę do dołu, następuje ugięcie kończyn górnych, a wyprostowanie kończyn dolnych. Jest to automatyczna reakcja na zmianę położenia głowy w przestrzeni. Gdy występuje po ukończeniu 1. roku życia, może utrudniać przyjmowanie odpowiedniej pozycji ciała, chód jest ociężały, typowy jest siad „W”. Dzieci te będą niespokojne, będą się wiercić, kręcić, zmieniać pozycje, będą mieć trudności z koordynacją oko-ręka, czyli np. z wykonywaniem czynności samoobsługowych, manipulacyjnych, ruchowych, np. z jazdą na rowerze (Goddard Blythe 2011). Dlatego też wszelkie ćwiczenia ruchowe na placach zabaw, wchodzenie/schodzenie po schodach będą bardzo wskazane dla tych dzieci.

Toniczny Odruch Błędnikowy

Toniczny Odruch Błędnikowy (TOB) to odruch związany z błędnikiem, z ułożeniem głowy. Jego funkcją jest utrzymywanie odpowiedniego napięcia mięśniowego karku, zapewnienie równowagi, koordynacja oko–ręka. Gdy będzie występował po 3. roku życia, skutkować może zaburzeniem równowagi, nieprawidłową postawą ciała, tendencją do choroby lokomocyjnej, nadmierną męczliwością podczas chodzenia po nierównym podłożu oraz gdy trzeba zachować pionizację ciała, trudnościami w percepcji wzrokowej np. nieprawidłową oceną odległości, relacji przestrzennych (Goddard Blythe, 2010). Aby wesprzeć integrację tego odruchu, rodzice powinni się bawić z dzieckiem w odbijanie balonów, klaskanie lub łapanie baniek mydlanych.

Nieprawidłowy rozwój chwytu

U dzieci przedwcześnie urodzonych nierzadko występuje nieprawidłowy rozwój chwytu. Zaciśnięte piąstki z powodu niewłaściwego napięcia uniemożliwiają samodzielne chwytanie przedmiotów. Dlatego też celem wszelkich ćwiczeń mających na celu rozwój motoryki małej i koordynacji jest dostarczanie wrażeń sensoryczno-motorycznych. Można do tego wykorzystać wszelkie kołatki, piłki z i bez faktur, grzechotki, którymi dziecko będzie manipulować. Dla ćwiczeń tego typu przydatne będą różnorodne sprzęty gospodarstwa domowego, które z jednej strony można wykorzystywać jako zabawki, a z drugiej jako gryzaki, np. łopatki do mieszania. Mieszanie w garnku, wyciskanie wody z gąbek, zanurzanie piłek pod wodę to tylko niektóre zabawy, jakie można przeprowadzić z dzieckiem, pracując nad jego motoryką małą i napięciem mięśniowym (Galleta, 2014; Wiśniewska, Prostko, 2016). Wszelkie zabawki w tym wieku powinny być proste w formie, o zróżnicowanej fakturze i niezbyt dużej ilości bodźców. Bardzo ciekawe wydają się też być dla dzieci wierszyki-masażyki, które nie tylko dostarczają bodźców dotykowych, ale mogą mieć charakter pobudzeniowy lub wyciszający, w zależności od potrzeb dziecka (Kucharczyk, 2014; Wiśniewska, 2016).

Integracja sensoryczna

Rozwój psychomotoryczny dzieci urodzonych przedwcześnie zależy także od możliwości przetwarzania danych sensorycznych, integracji ich i interpretacji przez układ sensoryczny, który jest u wcześniaków niedojrzały (Kranowitz, 2012; Wiśniewska, 2018). Proces uczenia się zależy od sprawnego przetwarzania danych sensorycznych. Niezawodnie działające zmysły są nierozerwalnie związane z aktywnościami podejmowanymi przez dziecko. Każdy bodziec rejestrowany przez receptory zostawia ślad pamięciowy w mózgu, co prowadzi do coraz lepszych zdolności percepcyjnych. To, jakie preferencje sensoryczne ma wcześniak, jakie bodźce lubi, a jakich unika, powinno być ważną informacją dla rodziców. Dzięki takiej wiedzy będą oni mogli pomóc wcześniakowi w adaptacji do nowych warunków (Eliot, 2010; Wiśniewska, 2018; Wójcik, 2015).

Interakcje społeczne

Rodzic powinien także zwrócić uwagę na to, czy dziecko reaguje na mimikę, utrzymuje kontakt wzrokowy, wchodzi w interakcję, reaguje na imię, odwraca się wołane. Jeżeli tego nie robi, to konieczna jest konsultacja z lekarzem pediatrą i lekarzem okulistą lub wizyta w ośrodku wczesnej interwencji lub poradni psychologiczno-pedagogicznej celem ustalenia przyczyny tego stanu. Powyższe umiejętności są kluczowe i niezbędne do nawiązywanie relacji społecznych, uczenia się emocji, interpretowania ich. Brak ich może, ale nie musi, być pierwszą oznaką autyzmu. Rodzice powinni zwrócić uwagę na to, jak mówią do swojego dziecka, czy patrzą wtedy na nie, czy odwracają się do niego przodem podczas nawiązywania kontaktu i wyrażają twarzą różne emocje. Najprostszą zabawą uczącą nawiązywać kontakt wzrokowy jest zabawa w „a kuku”.

Rozwój mowy wcześniaka

W przypadku dzieci urodzonych przed terminem bardzo często mowa rozwija się w sposób nieprawidłowy. Dlatego też niezbędne wydaje się objęcie wcześniaków opieką logopedyczną. Im szybciej wcześniak otrzyma pomoc, tym lepsze rokowania na przyszłość. Nieprawidłowy rozwój mowy niekorzystnie wpływa na podejmowane aktywności. Przekłada się to na jakość zabawy, która jest chaotyczna. Dzieci urodzone przedwcześnie często też nie zadają pytań, mają trudności z przyswajaniem słów, powtarzaniem i rozumieniem. Dlatego też rodzice powinni mówić do dzieci jak najwięcej, nie używać zmiękczeń, śpiewać, nucić, naśladować odgłosy, czekać na odpowiedź dziecka. Rozmawiać z nim, gdy tylko pojawi się na świecie (Marczykowska, Koczaja-Styka, 2017; Pawłowska-Jaroń, Orłowska-Popek, 2019).

Relacje społeczne i konsultacja z psychologiem

Wiek poniemowlęcy to również czas nawiązywania relacji społecznych. Gdy rodzice zaobserwują, że wcześniaki nie interesują się innymi dziećmi, nie chcą się z nimi bawić, nie potrafią bawić się zabawkami zgodnie z ich przeznaczeniem, nie potrafią naśladować rodzeństwa, nie wskazują palcem, czego potrzebują, nie rozpoznają siebie w lustrze, nie potrafią bawić się w zabawę „na niby”, warto, aby skonsultowali się z psychologiem np. w poradni psychologiczno-pedagogicznej.

O skuteczności działań terapeutycznych w przypadku dzieci przedwcześnie urodzonych decyduje w dużym stopniu ich wczesne rozpoczęcie, na podstawie wnikliwej i dokładnej diagnozy. Pomimo iż świadomość lekarzy pierwszego kontaktu i rodziców jest coraz większa, zdarzają się sytuacje, w których pomoc – zwłaszcza w okresie noworodkowym, niemowlęcym, poniemowlęcym, wczesnodziecięcym, dziecięcym, a nawet wczesnoszkolnym, kiedy pacjent znajduje się w początkowej fazie wieku rozwojowego – opiera się tylko na działaniach medycznych. Wciąż są przypadki, gdy nie podejmuje się działań o charakterze terapeutycznym (Marczykowska, Koczaja-Styka, 2017, s. 165).

Prawidłowa diagnoza

Zawsze trzeba mieć na uwadze, że utracone kilka czy kilkanaście tygodni życia w matczynym łonie niejednokrotnie zostaje okupione powikłaniami i trudnościami w dalszym życiu lub nawet prowadzi do nieodwracalnych zmian w stanie zdrowia dzieci. W takiej sytuacji problem wcześniactwa staje się nie tylko problemem medycznym, ale i społecznym, a przede wszystkim problemem rodziców i terapeutów, którzy będą czynnie uczestniczyć w oddziaływaniach stymulujących lub terapeutycznych, w zależności od tego, z jakimi konsekwencjami wcześniactwa będą się mierzyć. Dlatego też każdy terapeuta podejmujący się pracy z dzieckiem przedwcześnie urodzonym powinien mieć wiedzę dotyczącą chorób, powikłań oraz patologii związanych z czynnościową oraz anatomiczną niedojrzałością narządów i układów wewnętrznych wcześniaków, a także konsekwencji pobytu na oddziałach intensywnej opieki neonatologicznej (OION).

Konsekwencje wcześniactwa mogą być różnorodne, ale wczesne rozpoczynanie i systemowe stosowanie stymulacji czy terapii, przy intensywnej współpracy terapeutów (fizjoterapeutów, neurologopedów i innych specjalistów, w zależności od potrzeb rozwojowych dziecka) i rodziców, pozwala się z nimi zmierzyć i je przezwyciężyć (Pawłowska-Jaroń, Orłowska-Popek, 2019).

Rola rodziców w procesie diagnostyczno-terapeutycznym dzieci jest ogromna – to rodzice, w codziennym funkcjonowaniu mają możliwość zaobserwować indywidualne zachowania i ewentualne trudności dziecka, mają także szansę inicjować takie aktywności, które będą pobudzać jego rozwój. Należy jednak pamiętać o tym, aby wszelkie tego typu działania konsultować ze specjalistami, co pozwoli w maksymalny sposób rozwijać możliwości dziecka[1]

[1] Literatura dostępna na życzenie.