Depresja poporodowa mamy i taty wcześniaka

mgr psychologii Aleksandra Łacinowska, psychotraumatolog, założycielka Centrum Wsparcia Wcześniaków i Rodziny w Opolu, psycholog w Centrum Terapii i Psychoedukacji w Kluczborku

Przedwczesny poród stanowi wielkie wyzwanie dla całego systemu rodzinnego. Tuż po narodzinach wcześniaka najwięcej uwagi zwraca się na zapewnienie odpowiedniego leczenia, rehabilitowania, a także opieki dziecku. Jednak to powoduje, że rodzice nie mają wystarczającej przestrzeni na zadbanie o siebie, przeżycie wszelkich emocji, które im towarzyszą. Proces dotyczący przygotowywania się do roli rodzica trwa podobnie jak ciąża – 9 miesięcy. Czas ten jest konieczny zarówno dla dziecka, by dojrzało fizycznie, jak i dla rodziców do przygotowania się do dużej zmiany. Niestety proces przygotowywania się do roli rodziców w systemach rodzinnych dzieci urodzonych przedwcześnie zwykle zostaje przerwany w sposób niespodziewany i gwałtowny. Rodzice stają w obliczu wielkiego wyzwania, nazywanym „traumą wczesnego porodu”.

Przedwczesny poród

Matki wcześniaków, które dokładają wszelkich starań, by donosić ciążę, konfrontują się z własną niemocą. Naturalnymi emocjami, które pojawiają się w sytuacji przedwczesnego porodu, są: smutek, poczucie niesprawiedliwości, poczucie zawodu, rozgoryczenie, a niejednokrotnie poszukiwanie winnych tego stanu (poszukuje ona winnych w otoczeniu zewnętrznym lub w sobie). Ojcowie również doświadczają uczucia niemocy, bezradności oraz wielu obaw związanych z życiem dziecka, a często też matki. Wymagania wobec nich są duże. Często ojcowie odpowiedzialni są za kontakty z personelem medycznym i głównie to oni muszą podejmować pierwsze decyzje związane z opieką nad dzieckiem. Są oni także pośrednikami między lekarzami a matką. Nie jest to łatwa rola, wymaga bowiem ostrożności, odpowiedniego sposobu przekazywania informacji, tak by być podporą dla partnerki, a nie powodować dodatkowego stresu.

Rodzice wcześniaków muszą poradzić sobie z utratą planowanych doświadczeń i przeżyć związanych z pierwszymi dniami, tygodniami życia noworodka. Nawiązywanie więzi z dzieckiem jest utrudnione różnorodnymi procedurami medycznymi i nie dzieje się w naturalny sposób. Dziecko wymaga specjalistycznej opieki, zabiegów podtrzymujących życie.

Rodzic może jedynie wspierać wymienione czynności swoją obecnością i czekać na możliwość zajmowania się dzieckiem. Utrudniona bliskość nie sprzyja poznawaniu siebie, rodziców i dziecka, stąd też często opisywane przez nich poczucie obcości i nieumiejętność odnalezienia się pośród otaczających ich urządzeń. Niepewność rokowań również przekłada się na kształtowanie więzi i przywiązania. Czynnikiem, który ma duży wpływ na spostrzeganie sytuacji przez rodziców, mogą być wcześniejsze utraty dziecka. Doświadczenie wcześniejszej straty przekłada się na relację rodzic–dziecko. Z obawy przed zaistnieniem kolejnej straty w kontakcie obserwowana jest zachowawczość. Wszystkie wyżej wspomniane czynniki utrudniają nawiązanie relacji rodzic–dziecko, ale jej nie uniemożliwiają. Rozumienie i dostrojenie się rodziców do potrzeb wcześniaka nie jest zadaniem łatwym.

Wsparcie otoczenia i czas

Do budowania relacji rodzic–dziecko konieczny jest też spokojny czas. Uważne wpatrywanie się w sygnały dawane przez dziecko i metodą prób i błędów dochodzenie do odczytywania jego potrzeb. Ważny jest spokój rodzica, gdyż dziecko wyczuwa napięcie i jego reakcja staje się wtedy jeszcze gwałtowniejsza. Na tym etapie rodzicom potrzebne jest wsparcie najbliższego otoczenia, tak by mogli chociaż na moment odpocząć i zaczerpnąć nowych sił do radzenia sobie z kolejnymi wyzwaniami. Często również wskazana jest pomoc psychologiczna pozwalająca uporać się z traumą porodu i trudami dalszej opieki, a także niewiadomymi dotyczącymi przyszłości. Pierwsze lata dziecka przedwcześnie urodzonego to konieczność odbywania wielu wizyt specjalistycznych, które ponownie konfrontują rodziców z przebytą traumą. Często po zadaniowym podejściu do sytuacji, kiedy tłumione są emocje u rodziców, dochodzi do nagromadzenia ich tak dużej ilości, że pojawiają się choroby psychosomatyczne lub depresja.

Depresja poporodowa

Problem depresji okołoporodowej jest powszechny: dotyka ona około 13-20% kobiet w krajach wysoko rozwiniętych. W okresie ciąży na depresję choruje 12% kobiet. Depresja w okresie ciąży i po porodzie to często kontinuum; chroniczny stan depresyjny doświadczany w okresie okołoporodowym.

W klasyfikacji DSM-V zdecydowano się uszczegółowić podtypy depresji poporodowej, uwzględniając depresję rozpoczynającą się już w okresie ciąży – wyróżnienie tego podtypu ma szczególne znaczenie ze względu na zwiększone ryzyko samobójstwa matki. Inne wymieniane w literaturze czynniki ryzyka depresji poporodowej to: młody wiek matki, krótka historia jej edukacji, wcześniejsze epizody depresji, nieprawidłowości w rozwoju urodzonego dziecka, niskie poczucie własnej skuteczności jako rodzica, trudności w związku i wystąpienie stresujących wydarzeń życiowych.

Co ważne, czynniki psychospołeczne, np. trudności w związku czy stresujące wydarzenia życiowe, pozwalają przewidzieć wystąpienie depresji poporodowej skuteczniej niż czynniki biologiczne oraz zmiany hormonalne. Depresja poporodowa trwa przeciętnie od 2 do 6 miesięcy, chociaż w niektórych przypadkach może trwać nawet ponad rok. 50% przypadków zachorowań obserwuje się w ciągu pierwszych trzech miesięcy po porodzie, a 75% podczas pierwszych siedmiu miesięcy.

Kontinuum zaburzeń nastroju rozciąga się od łagodnych i przejściowych postaci tzw. baby blues, stanu niewymagającego interwencji specjalistycznej, doświadczanego przez 50-80% kobiet, poprzez typową depresję o łagodnych i umiarkowanych objawach, aż po przypadki psychozy poporodowej rozumianej jako głęboki epizod depresyjny o cechach psychotycznych, często wymagającej hospitalizacji. Jedną z wyodrębnionych form zaburzeń nastroju jest depresja poporodowa. Do jej najczęstszych objawów należą niepokój, drażliwość, trudności z myśleniem i pamięcią, anhedonia, zmęczenie, bezsenność, lęk, poczucie winy i myśli samobójcze. Objawom tym często towarzyszy spadek samooceny, zamartwianie się o zdrowie dziecka, lęk związany z opieką nad nim, poczucie bycia bezwartościową w roli matki, brak pewności siebie i nierealistyczne oczekiwania wobec siebie.

Depresja poporodowa uszkadza zdolności matki do wrażliwego reagowania, w tym dostrzegania sygnałów wysyłanych przez niemowlę, co negatywnie wpływa na relację matka–niemowlę i na kompetencje dziecka związane z radzeniem sobie z emocjami i odpornością na stres.

Objawy depresji poporodowej to:

• obniżenie nastroju;
• przygnębienie występujące przez większą część dnia;
• wyraźny spadek zainteresowań lub odczuwania przyjemności z większości, jeżeli nie ze wszystkich, form aktywności;
• zmniejszenie lub wzrost apetytu;
• nadmierna senność lub bezsenność;
• trudności z zaśnięciem po nocnym karmieniu dziecka;
• zamartwianie się sytuacją zdrowotną niemowlęcia, opieką nad nim, przebiegiem karmienia piersią;
• uczucie bezwartościowości albo nadmierne lub nieadekwatne poczucie winy: „jestem złą matką”;
• zmęczenie lub poczucie braku energii;
• słaba koncentracja lub trudność w podejmowaniu decyzji;
• nawracające myśli o śmierci, myśli i plany samobójcze, próby samobójcze.

Od innych zaburzeń afektywnych, depresję poporodową odróżnia obecność myśli i emocji dotyczących relacji z dzieckiem.

Kobieta może nie chcieć zajmować się własnym dzieckiem, być na nie zła, a po chwili przeżywać w związku z tym dręczące poczucie winy. Młoda matka może też przeżywać silny niepokój związany np. z pozostaniem z dzieckiem sama w domu. Lęk dotyczyć może również zdrowia lub życia dziecka, matka może obawiać się o jego zdrowie i mimo zapewnień lekarzy, że wszystko jest w porządku, odwiedzać kolejnych specjalistów.

Badania nad relacjami budowanymi przez depresyjne matki wykazują, że w przypadku wystąpienia depresji poporodowej lekarze oraz psychologowie mają do czynienia z dwójką pacjentów – depresja poporodowa może negatywnie wpłynąć na więź tworzącą się między matką a dzieckiem oraz rozwój dziecka.

W porównaniu z niemowlętami matek niedepresyjnych, niemowlaki matek z depresją są mniej bezpiecznie przywiązane do swoich opiekunów, częściej niż dzieci niedepresyjnych kobiet mają poznawcze, emocjonalne deficyty, które są stosunkowo trwałe.

Czynniki ryzyka zachorowania na depresję poporodową

Do psychologicznych i społecznych czynników ryzyka jej wystąpienia należą: fakt wcześniejszej choroby psychicznej, psychologiczne kłopoty i wysoki poziom lęku podczas ciąży, niska samoocena, stres związany z opieką nad dzieckiem, trudny, związany m.in. z nadwrażliwością czy niskim progiem frustracji, temperament dziecka, stresujące wydarzenia życiowe, brak wsparcia społecznego, niska jakość związku partnerskiego, samotne rodzicielstwo, przedwczesny poród, niski status społeczno-ekonomiczny oraz niechciana ciąża.

W świetle współczesnej wiedzy czynnikiem chroniącym przed wystąpieniem depresji jest możliwość matki rozpoznawania i tolerowania uczuć złości do siebie i/lub dziecka oraz wykorzystanie ich w ten sposób, by zapewnić sobie wsparcie. Jeśli zaś kobieta czuje się winna lub obawia się tego, co odczuwa, może stać się nadmiernie przeciążona agresywnymi myślami dotyczącymi dziecka lub siebie.

Znaczenie wsparcia w depresji poporodowej

Matki mogą nie zdawać sobie sprawy, że to, czego doświadczają, wykracza poza normę stanu psychicznego i fizycznego kobiety po porodzie. Poza tym nacisk społeczny czy rodzinny na to, aby być dobrą matką, powoduje, że kobieta niejednokrotnie boi się lub wstydzi przyznać do odczuwanych przez nią dolegliwości.

Dla wczesnego i skutecznego wykrywania depresji poporodowej ważna jest ocena stanu psychicznego kobiety w ciągu trzech pierwszych miesięcy po urodzeniu dziecka. Szczególnie wnikliwej obserwacji powinny być poddane kobiety z grup zwiększonego ryzyka depresji poporodowej.

Depresja poporodowa mężczyzn

Wbrew pozorom u świeżo upieczonych ojców również może występować ten rodzaj zaburzeń depresyjnych. Depresja występuje u młodych ojców zaskakująco często (według różnych opracowań u 10-25% z nich), ale często nie jest zgłaszana.

Jakie są jej przyczyny?

Część mężczyzn może się obawiać, że nie sprosta wyzwaniu, jakim jest rodzicielstwo. Przyczyną mogą być również zmiany, jakie zachodzą w związku młodych rodziców. Kobieta nierzadko kieruje ku dziecku większość swojej uwagi, z czym część mężczyzn nie może się pogodzić.

Depresja typowo kojarzona jest ze smutkiem, tymczasem w przebiegu depresji poporodowej u mężczyzn na pierwszy plan wysuwać się mogą takie problemy, jak zwiększona drażliwość, impulsywność czy nawet wybuchowość. Wśród innych możliwych objawów męskiej depresji poporodowej wymieniane są:

• unikanie kontaktów z innymi ludźmi,
• zmieniony apetyt,
• problemy ze snem,
• tendencja do uciekania w nałogi,
• niesprecyzowane, nieuzasadnione odczuwanie lęku i zamartwianie się,
• niechęć do zajmowania się dzieckiem, podejmowanie różnych prób, aby tylko uniknąć opieki,
• obniżona chęć do podejmowania kontaktów seksualnych,
• smutek i przygnębienie.

Poczucie stresu, traumy i depresja u rodziców dzieci przedwcześnie urodzonych – przegląd badań

Literatura przedmiotu wskazuje, że miesiąc po porodzie przedwczesnym rodzice są zszokowani fizjologicznym i psychologicznym stanem swojego dziecka. To stresujące wydarzenie może zakłócać ich przejście do rodzicielstwa – niekorzystny stan zdrowia ich dziecka uniemożliwia rodzicom natychmiastowe zaopiekowanie się nowo narodzonym dzieckiem. Gdy ich dziecko pozostaje na oddziale intensywnej terapii, rodzice zwykle czują się bezsilni i bezradni. W związku z tym mogą być bardziej zestresowani i podatni na trudności emocjonalne niż rodzice dzieci urodzonych o czasie.

Co więcej, poród przedwczesny może być traumatycznym wydarzeniem, które ma wpływ na codzienne życie rodziców. W większości przypadków przedwczesne porody są nieoczekiwanym wynikiem komplikacji medycznych dla matki, co powoduje natychmiastowe przerwanie ciąży, często w sytuacjach nagłych, w celu uniknięcia poważnych zagrożeń dla zdrowia dziecka i matki.

Trauma i stres pourazowy

Odwołując się również do ośmiu kryteriów definiowania potencjalnie traumatycznych wydarzeń zidentyfikowanych przez Bonnie Green, przedwczesne porody mogą być wydarzeniem traumatycznym, ponieważ stanowi ono zagrożenie dla integralności fizycznej matki i stanowi zagrożenie dla integralności dziecka. Ta trauma mogłaby doprowadzić rodziców do rozwoju objawów zaburzeń związanych ze stresem pourazowym, takich jak unikanie, nadpobudliwość i intruzja, uniemożliwiając rodzicom normatywne przejście do rodzicielstwa i niszcząc nowy związek między nimi a ich dzieckiem. Dotychczas przeprowadzone badania ukazały, że przedwczesne porody są często traumatycznym wydarzeniem dla rodziców, które może powodować u matek i ojców objawy związane z traumą, takie jak objawy unikania, intruzji, a także negatywne stany emocjonalne, takie jak lęk, wrogość, inercja, depresja i oszołomienie oraz stres związany z percepcją oddziału intensywnej terapii, postrzeganie zmienionej funkcji rodzicielskiej.

Rodzice wcześniaków muszą również porzucić swoje codzienne rutyny i spędzić wiele godzin na oddziale intensywnej terapii, gdzie nadal doświadczają wrażliwości i śmiertelności noworodków. Żyją w stanie psychicznego i fizycznego oddzielenia od swoich dzieci, pogarszanego przez sztuczne środowisko oddziału intensywnej terapii noworodków, w którym personel medyczny zajmuje się rozwojem i dobrostanem neuropsychologicznym i behawioralnym ich dziecka, co często powoduje u rodziców dalszy ból i cierpienie.

U rodziców wcześniaków również zewnętrzne cechy niemowlęcia, związane z niedojrzałością i ciężkością stanu zdrowia, mogą być stresorami, które mogą dodatkowo osłabiać pierwszą relację między rodzicami a ich dzieckiem.

Generalnie rodzice powinni próbować ustalić równowagę pomiędzy zachowaniami adaptacyjnymi lub nieadaptacyjnymi, aby ukończyć funkcjonalne przejście do rodzicielstwa. Aby dokonać tego przejścia, ojcowie i matki muszą pełnić różne role i rozwijać określone kompetencje. Dotychczas przeprowadzone badania wykazały, że po porodzie przedwczesnym ojcowie mają zwykle rolę pomocniczą. Oczekuje się, że pomogą oni swoim żonom powstrzymać ich negatywne uczucia, takie jak cierpienie, lęk i depresja, udzielając im odpowiedniego wsparcia. Dopiero po wypisaniu ze szpitala swoich dzieci ojcowie wydają się być bezpieczniejsi i bardziej pewni siebie, próbując nawiązać nowe aktywne relacje z niemowlętami. Z drugiej strony, matki starają się nawiązać pozytywne relacje z noworodkami, poprawiając ich umiejętności opiekowania się nimi i ucząc się nowych technik od personelu medycznego. Czasami ten rodzaj interakcji pozwala matkom odzyskać samoocenę i zdolność reagowania na ich niemowlęta jako „eksperta”. (https://wczesniak.pl/pospiesznym-na-swiat-odcinek-24-podstawowa-opieka-i-pielegnacja-dziecka-cz-1/)

Badania przeprowadzone przez Ionio i współpracowników sugerują, że rodzice wcześniaków doświadczają porodu przedwczesnego jako stresującego wydarzenia, które może zwiększyć stres i negatywne uczucia, takie jak gniew, lęk i depresja. Okazuje się, że matki wcześniaków czują się bardziej zaniepokojone i przygnębione niż matki dzieci urodzonych w terminie. Wyniki te są zgodne z badaniami, które wykazały, że przynajmniej miesiąc po porodzie matki wcześniaków przejawiały więcej negatywnych uczuć, w szczególności lęk i depresję, niż matki dzieci donoszonych.

Gdzie szukać pomocy?

W leczeniu poporodowych zaburzeń depresyjnych badania potwierdzają skuteczność psychoterapii – zarówno indywidualnej, jak i grupowej – oraz konsultacji domowych prowadzonych przez położne. Systemowe zmiany mogłyby spowodować, iż np. wizyty patronażowe lub kontrolne wizyty z niemowlęciem u pediatry mogłyby stać się okazją nie tylko do pomocy kobietom w zakresie ich wątpliwości związanych z pielęgnacją, karmieniem noworodka, ale też mogłyby pomóc w zapewnieniu potrzebującym tego kobietom dostępu do odpowiedniego dla nich wsparcia.

Depresja poporodowa wymaga leczenia, stosuje się w tym celu farmakoterapię, psychoterapię oraz psychoedukację. Ponadto niezmiernie ważne jest wsparcie najbliższej rodziny^[1].

W sytuacji pojawienia się symptomów depresji poporodowej należy szukać pomocy w:

1. Poradniach Zdrowia Psychicznego – świadczą pomoc psychologiczną oraz psychiatryczną, realizowaną w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia;
2. Ośrodkach Interwencji Kryzysowej – http://www.interwencjakryzysowa.pl/osrodki-interwencji-kryzysowej;
3. Na oddziale neonatologicznym w szpitalu – warto sprawdzić dyżury psychologa;
4. W grupach wsparcia dla rodziców wcześniaków – stacjonarnych lub na Facebooku.
5. W projekcie Przystanek Mama – https://przystanekmama.copernicus.gda.pl/ 

[1] Literatura dostępna na życzenie.